Theo ThS. BS Hoàng Văn Hội, Giám đốc Trung tâm Phòng chống sốt rét Ký sinh trùng – Côn trùng tỉnh Thừa Thiên – Huế, kiến ba khoang có tên khoa học là Paederus fuscipes Curtis, thuộc Họ Staphilinidae (cánh cụt), Bộ Colleoptera (Cánh cứng), Lớp Insecta (Côn trùng), Ngành Động vật. Về mặt hình thái học của loại côn trùng này rất đặc biệt: thân mình thon, dài như hạt thóc (dài 1-1,2cm, ngang 2-3mm), nhiều màu sắc khác nhau, nhìn giống con kiến; do đó, người ta hay gọi với nhiều tên gọi khác nhau như kiến hoang, kiến kim, kiến lác, kiến gạo, cằm cặp, kiến nhốt, kiến cong, ...

Loài kiến này có 3 đôi chân, bụng có đốt, trong đó có một đốt màu đỏ, bay và chạy rất nhanh; cơ thể đôi khi màu cam tối màu, hay sậm màu và nhọn ở vùng bụng, vùng bụng trên và đầu màu đen, vùng trên giữa phát quang ngũ sắc, óng ánh màu xanh, đính kèm đôi cánh cứng (elytra). Một đôi cánh trong suốt gấp lại gọn gàng và dấu bên dưới cánh cứng. Ban ngày, bọ sẽ được nhìn thấy bò lê, hoặc bò nhanh ở quanh và giấu cánh tương tự như kiến. Khi bất thường, nó tăng kích thước phần bụng lên, có cử chỉ đe dọa như con bọ cạp và bản thân chúng cũng có thể bay và chạy nhanh trên nước.

Kiến ba khoang (Paederus fuscipes Curtis) - ảnh do BS Hoàng Văn Hội cung cấp

Chúng thường sống ở ven ruộng, quanh gốc rạ, bãi cỏ, gần vùng nước, ruộng rau, trong những nơi đang xây dựng. Trong thân kiến có chất Pederine (C24H43O9N), có thể gây cháy, bỏng da giống như chất cangtadin của sâu ban miêu và chất phospho ở "con giời".

Về tập tính và thức ăn của chúng thì các loài bọ này thường tìm thấy trên các ruộng lúa (từ năm 1919), môi trường trường học, ký túc xá, khu ở trọ, nhà ở tập thể công nhân ngoại ô thành phố, có cỏ mọc xung quanh. Khi ruộng lúa xuất hiện rầy nâu, sâu cuốn lá, chúng tìm đến chui vào tổ sâu ăn thịt từng con, chúng được xem như là loài thiên địch. Khi ruộng lúa vào mùa gặt, chúng thường bay vào các khu chung cư cao tầng nơi có ánh sáng đèn Neon để ăn các loại côn trùng rầy nâu, bọ hóng….trong nhà.

Trong suốt mùa mưa, bão, lũ lụt các loại côn trùng này di chuyển đến các vùng khô ráo hơn. Sau những ngày mưa lũ làm ngập đồng ruộng, ao hồ thì vào ban đêm, kiến khoang theo côn trùng, theo ánh đèn bay vào nhà. Những người làm việc dưới ánh đèn bị côn trùng rơi vào cổ, mặt, thân mình vô tình giơ tay đập, quệt, chà sát côn trùng và chất Pedirine có trong côn trùng rơi vào da. Có khi côn trùng rơi vào bể tắm, bồn tắm hoặc bám vào khăn mặt, quần áo. Người bệnh không chú ý, chà xát phải côn trùng gây thành viêm da bọng nước (có trường hợp người bệnh giết côn trùng và đưa tay quết lên da và tạo thành vết thương).

Ở Việt Nam, chúng được phát hiện cách đây nhiều năm ở các khu chung cư cao tầng: Hà Nội, Hải Phòng, Cần Thơ, Thành phố Hồ Chí Minh… nơi gần với cánh đồng lúa. Loài này thường xuất hiện vào mùa thu, thời gian vào dịp thu hoạch vụ mùa lúa, với mật độ nhiều hơn so với các tháng trong năm.

Bệnh do kiến ba khoang gây ra không gây nguy hiểm đến tính mạng nên không nên quá lo sợ, chủ yếu gây tổn thương trên da. Vị trí viêm da là vùng đầu mặt, cổ, tay, chân, hông lưng. Đặc biệt tổn thương da nặng nhất, lan tỏa rộng nhất ở vùng da mềm. Triệu chứng phồng rộp da, nổi mụn nước có thể xuất hiện sau khi tiếp xúc độc tố từ 12 - 36 giờ. Nếu không chữa trị, tình trạng viêm sẽ tiến triển sang loét, khi đó những tổn thương này sẽ có hình dạng là đường thẳng dài, hay hình chữ Y… tùy theo cách ta giết chúng.

Viêm da có thể dạng giống như tổn thương của bệnh Zona (Giời đái). Vết phồng thường xuất hiện độ một ngày sau khi bị dính độc tố. Nếu được trị thì sau một tuần sẽ hết. Nếu điều trị muộn, tổn thương da có thể để lại sẹo đỏ đến nhiều tháng mới hết. Nếu độc tố của chúng dính vào mắt sẽ gây ra viêm kết mạc và sưng nề phần mềm quanh mắt, có trường hợp mù tạm thời.

Cận cảnh các con kiến ba khoang được người dân Huế bắt được

Trong thời điểm khảo sát tại khu chung cư ở Hương Sơ, nhận thấy có đến gần 70% số dân ở khu chung cư có tiếp xúc với loại côn trùng này. Sau khi tiếp xúc với côn trùng, bệnh nhân thấy ngứa, rát, nóng bỏng tại chỗ, sau 6-12 giờ xuất hiện các đám, vết màu đỏ, hơi nề thành vệt, kích thước từ 1-5cm, rộng 3-4 mm, có bờ viền rõ rệt, có vệt có biến sắc màu tím hồng. Sau 1-3 ngày xuất hiện các mụn nước trên da đỏ, lấm tấm sau đó xuất hiện bọng nước và bọng mủ (giai đoạn này rất dễ nhầm với các tổn thương như zona, thủy đậu hoặc các mụn vi-rút khác).

Điều trị và cách phòng kiến ba khoang

Khu chung cư Hương Sơ gồm 5 toà nhà, chung quanh là vùng ruộng lúa. Chia làm 2 tổ dân phố 15 và 16. Theo quy hoạch khu chung cư có 216 hộ gia đình. Hiện tại có 146 hộ  đang cư trú, khoảng 700 dân. Đây là khu dân cư mới xây dựng, người dân chuyển đến ở vào gần cuối tháng 6/2012. Đến đầu tháng 7/2012 bắt đầu xuất hiện loại côn trùng gây ngứa là kiến ba khoang khi tiếp xúc bay vào nhà ban đêm, tình hình đó kéo dài cho đến khi có thông tin và khảo sát.

Sáng ngày 8/9, sau khi các ban ngành nhận được ý kiến chỉ đạo của giám đốc Sở y tế đề nghị kiểm tra thông tin của báo chí về việc “côn trùng lạ” xuất hiện gây viêm da cho nhân dân ở Khu định cư Hương Sơ, Phường Hương Sơ, Thành phố Huế. Đến chiều cùng ngày, các đơn vị gồm: Trung tâm Phòng chống Sốt rét ký sinh trùng - Côn trùng, Trung tâm y tế dự phòng, Trung tâm Phòng chống bệnh xã hội, Trung tâm y tế Thành phố Huế và Trạm y tế Phường Hương Sơ đã phối hợp với chính quyền địa phương tập trung giải quyết như:

Phun hoá chất tồn lưu trên tường vách để diệt kiến ba khoang toàn bộ khu chung cư với diện tích phun hơn 10.000m2 tường vách trong và ngoài nhà; phun hoá chất xung quanh bụi rậm, bờ cỏ quanh nhà. Số thuốc đã sử dụng 3 lít Fendona 10SC. Khoa Da Liễu, Trung tâm phòng chống bệnh xã hội đã khám và cấp thuốc cho 145 người mắc bệnh da do tiếp xúc với loại côn trùng này.

Các cơ quan chức năng ngay trong chiều 8/9 đã vào cuộc xịt thuốc, tuyên truyền tại khu dân cư phường Hương Sơ

Tối 8/9, Trung tâm Phòng chống Sốt rét Ký sinh trùng - Côn trùng đã cử cán bộ đến giám sát mật độ côn trùng và nhận thấy kiến ba khoang đã giảm mật độ bay vào nhà đáng kể và chết nhiều trong nhà. Sáng ngày 10/9 tiếp tục xuống giám sát và nhận thấy kết quả như trên. Các bệnh nhân được điều trị đã ổn định và bệnh giảm dần, bà con đã trở lại cuộc sống bình thường.

Trung tâm này cũng nêu lên cách thức điều trị về kiến ba khoang: Phải rửa tay ngay sau khi chúng ta giết chúng và rửa vùng da nơi kiến tiếp xúc bằng xà phòng. Lưu ý, không được chà xát làm vây bẩn độc tố của chúng ra vùng da nhiều nơi, vì độc tố của chúng có thể gây tổn thương da lan tỏa. Khi da bị tổn thương phồng rộp, hay sang thương loét có thể chúng ta rửa bằng thuốc tím (KMnO4), thuốc xanh Metylen lên vùng da, thuốc kem bôi  có chứa  corticosteroids như: Korcin; Betnovate; Betnovate-GM; Gentrisone.

Kháng sinh có thể cần nếu có bội nhiễm bóng nước trên da, nếu cảm giác ngứa thì không nên gãi mạnh vì có thể gây viêm da lan rộng hơn, lúc này cần uống them thuốc kháng Histamin (thuốc chống dị ứng). Tình trạng viêm da sẽ lành trong 2 - 3 tuần. Nhưng tốt nhất là đến ngay Trạm y tế hoặc Trung tâm Phòng chống bệnh xã hội - khoa Da liễu để được chẩn đoán và điều trị đúng, kịp thời. 

Cuối cùng, BS Hội lưu ý đến các biện pháp phòng bệnh với loại kiến ba khoang này gồm: Tránh đứng dưới bóng đèn sáng trong nhà nên thắp đèn có ánh sáng vàng. Nếu thấy kiến ba khoang xuất hiện ở dưới ánh đèn, cần tránh và đứng xa chúng. Nếu bị cắn hay lỡ tay đập chết chúng trên da mình thì cần rửa sạch càng nhanh càng tốt nơi bị dính độc tố bằng xà phòng. Sau đó bôi thuốc tím và đi khám bác sĩ chuyên khoa da liễu.

Th.s, BS. Hoàng Văn Hội, Giám đốc Trung tâm Phòng chống sốt rét Ký sinh trùng – Côn trùng tỉnh Thừa Thiên – Huế đã cho Dân trí  biết thêm nhiều câu chuyện lý thú xung quanh kiến ba khoang cũng như cách phòng chữa bệnh

Vệ sinh xung quanh khu dân cư, phát quang bụi cây, cỏ dại quanh nhà. Ban đêm tắt bớt các bóng đèn không cần thiết; Trước khi ngủ cần quét lại nhà để sạch nền nhà và mắc màn ngủ tránh côn trùng có điều kiện tiếp xúc.

Với mật độ kiến ba khoang nhiều, Thuốc FENDONA 10SC(Alpha permethrin 10%), pha với nồng độ 70ml/8 lít nước, phun tồn lưu trên vách tường trong và ngoài nhà có tác dụng xua và diệt chúng.

Dưới đây là một số hình ảnh những nạn nhân bị kiến ba khoang đốt trong số hàng trăm nạn nhân tại khu chung cư Hương Sơ - TP Huế (tỉnh TT-Huế):